Uit onderzoek van de Université Libre de Bruxelles (België) in samenwerking met de Koninklijke Militaire School en de University College London (UK) blijkt dat werken in een sterk hiërarchische omgeving, zoals de militaire omgeving, nadelig zou zijn voor de verantwoordelijkheidszin. Groepen die specifiek gevormd werden in verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid, zoals kandidaten-officieren van de Koninklijke Militaire School, tonen dat effect echter niet. Dit in Nature Communication gepubliceerde onderzoek bevestigt de mogelijkheid om mensen te trainen in het ontwikkelen van verantwoordelijkheidszin.
Mensen kunnen een lage verantwoordelijkheidszin vertonen wanneer ze orders opvolgen in situaties van asymmetrische machtsverhoudingen zoals strikte hiërarchieën. Eerder onderzoek bij burgers heeft aangetoond dat bevelen opvolgen het gevoel van 'agency' vermindert, met andere woorden het gevoel dat men de auteur is van zijn eigen acties en dus ook verantwoordelijk voor de gevolgen ervan. Daarnaast reduceert het opvolgen van bevelen ook de neurale verwerking van de output van onze eigen acties, vergeleken met de output of acties die we zelf kiezen. Dit gereduceerde agency en verwerking van de uitkomst is het 'beveleffect'.
De professionele rol van het militaire personeel impliceert gehoorzaamheid tot de hiërarchische autoriteit, op basis van het mandaat dat de maatschappij aan die autoriteit heeft gegeven. In deze studie die op 31 augustus in Nature Communications gepubliceerd werd, stelden de auteurs zich de vraag in welke mate de hiërarchische militaire organisatie het ervaren van het gevoel van agency enerzijds en de verwerking van de uitkomst anderzijds kan beïnvloeden. “We wilden onderzoeken in welke mate een militaire omgeving invloed zou hebben op onze experimentele metingen van agency en verwerking van de uitkomst. We beoogden ook de resultaten te vergelijken tussen verschillende militaire rangen: de officier, die meestal bevelen geeft, en de ondergeschikte die bevelen krijgt”, verklaart Dr Emilie Caspar – Centre de recherche Cognition et Neurosciences, Faculté des Sciences psychologiques et de l’éducation, Université libre de Bruxelles -, eerste auteur van de huidige studie. “Officieren zijn getraind om verantwoordelijkheid op te nemen voor hun eigen acties, maar ook voor de acties van hun manschappen. Daarom hadden we voorspeld dat zij meer het gevoel van agency zouden ervaren dan de ondergeschikten”, voegt ze toe.
In een eerste studie, waarvan de dataverzameling uitgevoerd was in het kader van de masterproef van onderluitenant Anaïs Wyns, testten de auteurs een groep van burgers en een groep van eerste jaar kandidaat officieren. “De resultaten tonen aan dat er bij de eerste jaar kandidaat officieren geen beveleffect was: er was geen verschil in agency tussen een situatie waarbij ze vrij waren van hun keuzes en een situatie waarbij ze bevelen uitvoerden”, rapporteert Prof. Axel Cleeremans - Centre de recherche Cognition et Neurosciences, Faculté des Sciences psychologiques et de l’éducation, ULB Neuroscience Institute, Université libre de Bruxelles, co-senior auteur van deze studie. Deze resultaten zou het nadelig effect van werken in een hiërarchische context op het gevoel van agency kunnen reflecteren.
In een tweede studie, waarvan de dataverzameling uitgevoerd was in het kader van de masterproef van onderluitenant Dennis Hermans, vergeleken de auteurs drie groepen van militairen: kandidaten-officieren van het eerste jaar, beroepsvrijwilligers met gemiddeld vijf jaar ervaring, en vijfde jaar kandidaten-officieren met de graad van onderluitenant – eveneens met vijf jaar ervaring in de militaire omgeving. De resultaten toonden opnieuw aan dat er geen beveleffect is bij eerste jaar kandidaten-officier noch bij beroepsvrijwilligers. Vijfdejaars kandidaat officieren daarentegen vertoonden wel het standaard beveleffect, dus meer agency in een situatie met vrije keuze dan in een situatie met bevelen. Bovendien vertoonden de vijfdejaars kandidaat officieren geen verzwakte hersenactiviteit bij het verwerken van de uitkomst, in tegenstelling tot de soldaten. Het werken in een militaire omgeving heeft een negatieve effect op het gevoel van agency en op de neurologische verwerking van de uitkomst, maar niet als de opleiding specifiek gericht is op de ontwikkeling van een verantwoordelijkheidszin, zoals de opleiding binnen de Koninklijke Militaire School.
“Deze bevindingen hebben belangrijke maatschappelijke implicaties, zowel voor de burgermaatschappij als voor organisaties zoals het leger” zegt Prof. Patrick Haggard, co-senior auteur van de studie. “Als deze resultaten worden opgevolgd in longitudinale studies, wordt mogelijks de weg geëffend naar de optie om het gevoel van persoonlijke verantwoordelijkheid te trainen, wat belangrijke voordelen zou hebben”. Dr. majoor Salvatore Lo Bue, co-auteur van de studie en professor aan de Koninklijke Militaire School van België voegt toe: “De huidige soldaat opereert in vluchtige, onzekere, complexe en dubbelzinnige omgevingen waarbij soms belangrijke beslissingen genomen moeten worden. Hij/zij is geen simpele uitvoerder meer. Inzichten met betrekking tot de onderliggende mechanismen van agency in de militaire omgeving kunnen helpen om opleidingen te ontwikkelen zodat de soldaat flexibel kan schakelen tussen volgzaam zijn wanneer het moet en zijn/haar eigen beslissingen nemen wanneer het noodzakelijk is.”